KADER ve ÖZGÜR İRADE Nasıl Bağdaştırılır?

Gürsel Gürbüz

İslam’ın kader anlayışı, derin bir ilim ve mükemmel bir denge üzerine kuruludur. Ancak ne yazık ki, bazı ateistler ve deistler bu yüksek hakikati anlamakta büyük bir acziyet sergilemektedir. Bilgi eksikliği, meseleye yüzeysel yaklaşmaları ve aklı yanlış kullanmaları sebebiyle kader ile özgür iradenin birbiriyle çeliştiğini sanmakta, İslam’ı bu noktadan eleştirmeye yeltenmektedirler. Oysa mesele, sanıldığından çok daha derin ve tutarlıdır.

Eleştirilerin temelinde, kader kavramını “zorunlu kadercilik” gibi yanlış ve sığ bir anlayışa indirgemek; özgür iradeyi ise “sınırsız bir bağımsızlık” gibi hayal etmek yatmaktadır. Hâlbuki İslam, insanın gerçek bir iradeye sahip olduğunu, kendi seçimlerinden sorumlu tutulduğunu ve Allah’ın ilminin ise bu seçimleri ezelden bildiğini bildirir. Bu gerçeği görememek, hem dini naslardan hem de basit akli kurallardan habersiz olmanın açık bir göstergesidir.

Kader (القدر):Allah’ın her şeyi ezelî ilmiyle bilmesi, takdir etmesi ve yaratmasıdır.

Özgür İrade (الإرادة): İnsanın, Allah’ın yarattığı kudret ve irade ile kendi tercihini yapmasıdır.

1- Kur’an’dan Deliller

a) Allah her şeyi kader ile yaratmıştır:

إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ

“Şüphesiz Biz her şeyi bir kader ile yarattık.” (Kamer 54/49)

b) İnsan seçmekte serbest bırakılmıştır:

فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ

“Artık dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin.”(Kehf 18/29)

Allah bilir ve yaratır, ama seçim insana bırakılmıştır.

2- Sünnetten Deliller

Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu:

“Her biri yaratıldığı şey için kolaylaştırılır.” (Buhârî 1362, Müslim 2647)

Kişi seçimiyle iman eder veya küfre sapar. Allah adaletiyle herkese kendi yolunu kolaylaştırır.

Açıklama: Bir öğretmen öğrencisinin sınavda hangi soruyu yapıp yapmayacağını önceden biliyor. Ama öğrencinin özgür iradesiyle yanlış yapması onun suçudur, öğretmenin suçu değildir.

Aynı şekilde:Allah bizim ne yapacağımızı ezelde bilir, ama bizi zorlamaz. Bizim kendi irademizle yaptığımız işlerden sorumluyuz.

3- GPS ve Yol Seçimi

Navigasyon cihazı sana en doğru yolu gösterir. İstersen doğru yola girersin, istersen saparsın. Hatalı bir yola girdiğinde “GPS beni zorladı” diyebilir misin? Hayır. Sen kendi iradenle saptın.

İşte:Allah peygamberler, kitaplar ve fıtrat yoluyla doğru yolu gösterdi.

İstersen doğru yolu seçer, istersen saparsın. Sorumluluk sana aittir. Allah ilmiyle bilir. Allah kudretiyle yaratır. İnsan iradesiyle seçer. Allah, insanın kendi seçimine göre adaletle muamele eder.

Kur’an’da:

وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا

“Onlara kıl kadar bile zulmedilmez.”(Nisâ 4/49)

Ehl-i Sünnet âlimleri şöyle der:

“Kulların fiilleri kendi iradeleriyle olur. Allah onların fiillerini yaratır. Seçim ve sorumluluk kulundur.”

İmam Ebu Hanife (rahimehullah) şöyle demiştir:

“İnsanlar kendi fiillerini işlerler, Allah onların fiillerini yaratır.”

(El-Fıkhu’l-Ekber)

4- Sonuç:

Allah bilir ve yaratır. İnsan kendi iradesiyle seçer. Sorumluluk insana aittir. Allah asla zulmetmez.

Allah’ın İlim ve Kudreti + İnsanın Seçimi = Kader ve Özgür İrade Uyumlu

Allah’ın kaderi, bilgiyi içerir; insanın özgür iradesi ise seçimi içerir.

Bilmek başka şeydir, zorlamak başka şeydir.

Örnek: Güvenlik Kamerası Kaydı (Bilimsel gözlem)

Bir güvenlik kamerası, bir dükkânı 24 saat kaydeder.

Hırsızlık yapan birini kamera kaydeder, fakat kamera hırsızı zorlamamıştır.

Kamera olaydan önce de, sonra da vardır; ama hırsız kendi iradesiyle hırsızlık yapmıştır.

Benzetme:

Allah’ın bilgisi (ilim) her şeyi ezelden bilir.

Allah zorlamaz, insan kendi seçimini yapar.

Allah ise seçilen fiili yaratır.

5- Örnek Hava Tahmini ve Gerçekleşmesi

Meteoroloji uzmanları, bilimsel verilere dayanarak “yarın yağmur yağacak” der.

Yağmur gerçekten yağdığında, kimse “Meteoroloji zorladı” demez.

Allah’ın ilminde her şey zaten vardır.

Allah’ın bilmesi, insanın seçimini zorunlu hale getirmez.

6- Örnek: Satranç ve Oyuncu Seçimi

Bir satranç ustası, rakibinin hangi hamleyi yapacağını tecrübesiyle bilir.

Ama rakibi hamlesini kendi iradesiyle yapar.

Usta bilse bile, zorla o hamleyi yaptırmaz.

Allah ezelî ilminde kulların ne yapacağını bilir.

Fakat kullar, özgür iradeleriyle seçerler.

7- Örnek: Yazılım Programı ve Kullanıcı Seçimi

Bir programcı bir bilgisayar oyunu yazar: Oyunda birçok yol ve seçenek var.

Kullanıcı hangi yolu seçeceğine kendisi karar verir.

Programcı oyunu yazdı diye, kullanıcının seçimini o yapmış olmaz.

Allah evreni ve seçenekleri yaratmıştır.

İnsanlar kendi seçimleriyle hareket ederler.

8- Kur’an’dan Destekleyen Deliller

a) Allah’ın Bilmesi:

وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ

“Allah her şeyi bilendir.” (Bakara, 2/282)

b) İnsanın İradesi:

إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا

“Biz insana yolu gösterdik; ister şükredici olsun ister nankör.” (İnsan 76/3)

Bilmek = Zorlamak değildir.

Allah bilir ve yaratır. İnsan özgür iradesiyle seçer. Seçim insanın sorumluluğundadır.

“Kulların fiilleri kendi iradeleriyle olur, Allah ise bu fiilleri yaratır.”

İmam Şâfiî (rahimehullah) der ki:

“Allah’ın kudreti yaratmadadır, kulların kudreti ise seçimdedir.”

Allah bilir ve yaratır, insan kendi iradesiyle seçer ve sorumludur.